Nga Mira Kazhani/ Anri Salën e kam takuar në vitin 2012 në Tiranë dhe pas 10 vjetësh e takova në Paris. Unë nuk shkruaj më në gazetë si atëherë, por tani jetoj në kohën e YouTube, online, podcast etj etj, ndërsa Anri gjithmonë në kohën e tij dhe do t’jua shpjegoj pak këtu e do ta kuptoni më mirë në podcast.
Anri Sala është një artist bashkëkohor dhe kur dëgjon këtë togfjalëshin duhet të dimë se nuk është aq fjalë goje të jesh në majën e këtij arti, siç është 48- vjeçari shqiptar, për të cilin kanë shkruar e shkruajnë mediat më prestigjioze në botë. Kur shkuam me djemtë e “Barraka Production” tek Bourse de Commerce, një ndërtesë madhështore dhe pamë radhët e gjata të njerëzve që prisnin me biletë në dorë për të parë ekspozitën e Anrit, pamë njëri-tjetrin në sy, pa folur asnjë fjalë. Ndoshta njëri bëri një “ufff”!
Anri priste brenda dhe me një dashamirësi vëllazërore, si sjellja tipike e një djali Tirane – habi si nuk ndryshojnë disa aura – na shoqëroi ngado.
Në podcast përgjigjet me thjeshtësi, butësi, sofistikim por është edhe indiferent, sidomos ndaj disa realiteteve të kësaj kohe. Nuk ka as Facebook, as Instagram, as Twitter, asgjë për be.
Të jep ndjesinë sikur ka lindur me një talent që vetvetiu e bën të jetojë në një regjistër tjetër. Edhe pse të bukurën e ka tek fakti që është po aq djalë i mirë. Si për shembull shumë i lidhur me prindërit, që jetojnë në Tiranë dhe çdo gjëje që s’i humbet koha. Ndoshta sepse kohët e tij e bënë ta quajë edhe ekspozitën e fundit “Time no longer” të cilën ua sugjeroj të gjithëve të shkojnë e ta shohin Parisin e Anri Salës. Kush ka mundësi dhe ka në plan një udhëtim, do të ishte një ide e mirë. Anipse arti bashkëkohor duket si diçka e huaj për shumicën përfshi mua, – në një mënyrë a tjetër çdo gjë e bukur dhe arti e gjen shtegun të na japë diçka me vete …të mirë!
Intervista e transkriptuar:
Mira Kazhani: Përshëndetje nga Parisi! Në episodin e këtij podcasti Zë me Mirën do të takoj Anri Salën.
Anri, faleminderit që e pranove ftesën e këtij podcasti edhe sidomos faleminderit për atë thjeshtësinë! Ne në Shqipëri i themi njerëzillëk. Gjithmonë ke një lloj stepje përpara një artisti bashkëkohor edhe kur vjen këtu pastaj e kupton edhe më shumë peshën se sa shumë të intimidojnë këto qytetet e mëdha si Parisi dhe që një djalë nga Shqipëria ia ka dalë që të jetë këtu shumë i dashur, i kërkuar nga mediat.
Anri Sala: Faleminderit Mira! Është kënaqësi vërtet që do të mund të flasim bashkë. Gjithashtu është kënaqësi sa herë që takohemi, edhe kur nuk ndodh medoemos një intervistë e filmuar.
Mira Kazhani: Në kohët e sotme dhe në çdo kohë besoj, po tani më shumë, duket art të jesh i thjeshtë edhe normal.
Anri Sala: Në fakt unë kam pasur shumë shpesh mundësinë dhe shansin që në fillimet e mia të bashkëpunoj me njerëz që kanë cilësira shumë të mëdha qoftë personale, të talentit, por edhe njerëzore. Kështu që më ka ardhur natyrshëm që ta shoh thjeshtësinë bashkë me një lloj kompleksiteti dhe një lloj ekspertize të njohurive që shkojnë shumë mirë bashkë me njëra-tjetrën. Pra jo medoemos të qenurit ekspertë apo të qenurit shumë i mirë dhe shumë i njohur në fushën tënde, duhet të shkojë medoemos me një lloj arrogance.
Mira Kazhani: Si e ke shijuar suksesin tënd? Nëse dikush do të thoshte: Çfarë shije ka suksesi për ty Anri Sala?
Anri Sala: Natyrisht është kënaqësi suksesi. Është kënaqësi momenti kur lexon apo kur dëgjon apo kur e ndjen kur njerëzit reagojnë në lidhje me një ekspozitë. Jo vetëm deklarimet verbale, por edhe mënyra sesi e ndjen sesi dikush lëviz në hapësirën e ekspozitës. Ka një lloj perceptimi që unë e ndjej sesi funksionon. Kontakti nëpërmjet punës me publikun më jep shumë kënaqësi. Natyrisht që e shijoj suksesin dhe të gjithë e shijojmë një lloj konfirmimi të asaj ç`ka mund të jemi dhe bëhemi. Nga ana tjetër është pak edhe në natyrën time që në momentin që diçka mbaron, filloj edhe të kërkoj apo mendja më shkon tek gjërat që nuk e di akoma sesi t`i bëj. Pra ai momenti i “honeymoon”, ai momenti i mbarimit…
Mira Kazhani: I muajit të bukur të mjaltit në artin tënd…
Anri Sala: Me thënë të drejtën nuk është shumë i gjatë.
Mira Kazhani: Je natyrë që vihesh në presion? Fillojnë të kapin ato depresionet e vogla për të bërë një gjë të mirë tjetër, të radhës, ndryshe?
Anri Sala: Po nuk është se është presion. Është pak a shumë dëshira për ta sjellë veten diku ku nuk e kam provuar akoma. Ku nuk e kam atë eksperiencë akoma. Kjo në fakt është edhe në mënyrën sesi unë krijoj. Për shembull punët e mia, kur dikush sheh 15-20 videot e fundit të krijimtarisë ka një lloj shtylle kurrizore ku kuptohet sesi kam kaluar nga njëra punë tek tjetra. E gjitha krijon një lloj puzzle, një lloj imazhi. Por ama nga ana tjetër, unë kur kaloj nga një projekt në një projekt tjetër të ri, asnjëherë nuk i rikthehem asaj që di ta bëj mirë. Gjithmonë kërkoj të dal goxha nga zona ime e rehatisë. Natyrisht pastaj, sa më shumë punojmë, eksperienca gjërat bëjnë që të ndihem gjithmonë edhe më i qetë me atë që bëj.
Mira Kazhani: Unë të njoh me “Dammi i Colori”, me pallatet e ngjyrosura në Tiranë. Kam qenë tek të 20-tat atëherë. Nuk e di çfarë ndodh me 20-vjeçarët e sotëm. Ndoshta të njohin. Ndoshta dhe jo. Një pjesë e mirë atje dinë pak gjëra për ty. Dinë suksesin tënd si Anri Sala, që je ai artisti bashkëkohor që jeton në Berlin, që je shok i vjetër i rinisë me kryeministrin, por unë do doja që në këtë bisedë të të njohin pak edhe ata që thjesht u ka kaluar emri kështu vrikthi, si publicitet. Si ia dole? Përveç talentit. Ndonjëherë talenti nuk mjafton thonë. Duhet edhe pak fat. A ke ti në jetën tënde një moment kur të shkëlqeu ylli, kur takove dikë që të dha dorën?
Anri Sala: Ka pasur disa momente të tilla. Qoftë gjatë kohës kur kam qenë në Shqipëri… Meqë po pyet në lidhje me momentin e tranzitit, momentin kur kam ardhur në Paris, ishte mundësia për të studiuar në Art Deco, e cila ndodhi pasi një grup kritikësh artistë dhe profesorë francezë qëlloi që erdhën në Akademinë e Arteve në Tiranë dhe unë pata një ekspozitë të vogël e bërë totalisht për ne, brenda Akademisë dhe Arteve dhe tërhoqi vëmendjen me disa punë që pata bërë. Kështu ndodhi fakti që më vonë më ftuan për një vit në Art Deco për të ndjekur studimet. Studimet ishin për në sesionin e videos. Unë në Shqipëri kisha bërë vetëm projektin e diplomës në video. Është një punë, një film që quhet “Gjuha”, me të cilën mbrojta diplomën në Akademinë e Arteve. Ishte Edi Muka që e pata si mbrojtës të diplomës në atë kohë. Ishte një moment ku informacioni po futej në Shqipëri. Ndoshta Edi Muka në atë kohë kur mbrojti diplomën time, por edhe fakti që unë zgjodha si medium videon që ishte medium që e para e punë nuk ishte pjesë e jetës tonë. Natyrisht ishte televizioni, por jo të qenurit të kamerës ose të videos. Po edhe nocionet e Walter Benjamin apo shkrimtarë kritikë shumë të rëndësishëm për kulturën bashkëkohore, që natyrisht në Shqipëri në atë kohë i njihnin shumë pak, në mos nuk i njihnin fare. Ky ka qenë një moment çelës. Natyrisht njohja që në kohë shumë të re me Edi Ramën, i cili ka qenë gjithmonë shumë avantgard në lidhje me mënyrën si e përqason artin, aq më shumë në një moment gjatë kohës së komunizmit që mundësitë për të gjetur veten dhe për të dalë nga përsëritja ku të gjithë i ngjanim njëri-tjetrit, ishin shumë të pakta dhe nuk ishte mundësia që mund të krijohej individi nëpërmjet gjesteve të rëndësishme, se ishte totalisht e ndaluar. Siç e dimë të gjithë ne të brezit tonë. Pra ishte e rëndësishme të pasurit e një bisede të qëndrueshme me dikë që arrinte t`i zgjeronte këto mure, të vendosura nga koha, nga regjimi i asaj kohe, për të krijuar që ka një liri, diçka më shumë të cilën akoma nuk mund ta shprehim, por mund ta mendojmë. Pastaj në momentin që kam ardhur në Paris ishte fakti dhe fati për të qenë në Paris, për t`u hapur ndaj më shumë evenimenteve, ekspozitave. Dy personazhe të tjerë Liri Begeja dhe Luc Barney me të cilët u bëmë shumë miq, po patën edhe një input dhe ndihmë shumë të madhe në familjarizimin tim me filmin, me çfarë quhet “timebase”, me mënyrën sesi montohet, mënyrën sesi tregohet, zbërthehet një ide, një ngjarje. Sidomos në punët e para, intervista apo nokturn (nocturnes), që është puna më e vjetër në këtë ekspozitë dhe në punë të tjera, ata kanë qenë shumë prezentë në punën time. Natyrisht edhe talenti, është puna, janë takimet që bëjmë me njerëzit është edhe një moment i kohës. Pra çfarë i intereson në një moment të caktuar publikut. Qoftë kuratorëve, qoftë për publikun në vitet `90 kishte një kuriozitet më të madh për format e reja, për propozimet e reja. Gjë që ndoshta nuk po ndodh të këtë moment. Në këtë moment thuhet shumë, bërtitet shumë. Duket sikur njerëzit janë edhe më shumë të emancipuar, edhe më shumë politikë, por kam përshtypjen që në vitet `90-`96, kur arrita unë këtu, kishte një kuriozitet më të vërtetë.
Mira Kazhani: A mendon sot që një shqiptar me talent si tëndin, por ndoshta në një frymë tjetër, me ngjyra të tjera, me një stil tjetër… nuk po them një Anri i dytë, por Anri i dytë në talent, mund t`ia dalë në Paris, në Berlin?
Anri Sala: Pa dyshim. Edhe bota e artit bashkëkohor në vetvete është zhvilluar shumë. Është bërë më e rëndësishme për shoqërinë dhe kjo ka natyrisht të mirat e veta, por ndonjëherë bëhet edhe një lloj shortcut-i për shumë njerëz që duan ta gjejnë suksesin nëpërmjet artit. Ndoshta ka shumë njerëz që e nisin këtë rrugëtim për t`u bërë artistë jo vetëm sepse ndjejnë një lloj kompliciteti, një lloj afërsie me këtë mënyrë të shprehuri, por edhe sepse është një mënyrë për t`u bërë dikush. Pra në këtë kuptim ndoshta ka shumë më shumë njerëz që duan dhe është normale që ta kenë këtë dëshirë ta realizojnë veten nëpërmjet artit. Mund të ketë ndoshta edhe më shumë konkurencë në bazë. Po natyrisht me talentin… ngjan si ato frazat banale që përsëriten shumë shpesh po është e vërtetë që me talentin, me një lloj vendosmërie, me kuriozitetin, me pak fat, deri këtu jemi tek ajo fraza që e thonë të gjithë, por ama tek mua gjëja që ka qenë shumë e rëndësishme është që të mos bësh atë që pritet të bësh.
Mira Kazhani: Çfarë sheh te njeriu i ditëve të sotme si artist Anri?
Anri Sala: Në përgjithësi kam ndjesinë që jetojmë në një moment shumë interesant, megjithë lajmet e këqija që dëgjojmë. Ka një moment që po ndodh një ndryshim i paradigmës. Kjo ndihet qoftë në art, qoftë në ekspozita, qoftë në raportin midis artit dhe publikut, në mënyrën sesi intitucionet mundohen të tërheqin gjithmonë e më shumë publik. Është interesante që jemi në këtë moment tranzicioni. Ka një lloj ndryshimi të paradigmës, ka një lloj shift-i. Ka një lloj lëvizje tektonike. Nga ana tjetër, një gjë e tillë nuk krijon medoemos forma të reja artistike apo gjëra të cilat mua do më inspironin. Është një moment shumë interesant në vetvete për ndryshimet që po ndodhin, por ndryshimet që po ndodhin, nuk kanë krijuar akoma gjuhën e tyre. Si rrjedhim nga ana artistike mund të jetë ndoshta pak më pak interesant sesa 15-20 vite më përpara në kuptimin e evoluimit të formave artistike që vijnë, eksperimentimi me format. Kam përshtypjen që jemi në një moment që mund të jetë avantgard me çfarë do të ndodhë më vonë, qoftë me zhvillimet politike, qoftë me zhvillimet kulturore. Po hë për hë, në format që janë, është një moment pak konservativ, ndoshta ndoshta edhe reaksionar. Pra ka një lloj emancipimi të njerëzve në lidhje me njohjen e shumë më shumë të drejtave për shumë e shumë faktorë apo minoritete të cilat as nuk mund të imagjinohej më përpara, por ama nga ana tjetër ka edhe një lloj mumifikimi të pozicioneve që bëjnë që njerëzit nga ana artistike të eksperimentojnë shumë më pak.
Mira Kazhani: Kur vjen në Tiranë, çfarë përshtypje të lënë njerëzit? Ata që sheh në rrugë, jo artistët… Njerëzit në rrugë, politikanët, gazetarët, televizionet, kafet dhe restorantet?
Anri Sala: Unë kur vij të Tiranë, mundohem të vij shpesh, por nuk rri kaq gjatë. Me përjashtim të prindërve që takoj, kaloj kohë me miqtë e mi. Ndonjëherë mundohem të largohem nga Tirana për disa ditë. Ka një energji që është atje. Nuk po flas në mënyrë të imtë në lidhje me fusha të ndryshme, por thjesht të qenurit në rrugë ka një energji… ka një pjesë që kalon qoftë në mënyrën sesi njerëzit e ndajnë hapësirën me njëri-tjetrin, sesi komunikojnë me njëri-tjetrin, ato zhurmat që dëgjon kur hap dritaren në mëngjes. Ka brenda zhurma që nuk na pëlqejnë fare qoftë për shembull zhurma e një lavazhi, po edhe ato zhurmat e tjera që ngjajnë si ato… Ndryshe nga zhurmat e Berlinit, ku ka shumë pak, ka një lloj vakum zhurmash. Soundtrack-u apo ato zhurmat në Tiranë janë shumë më të këndshme për mua.
Mira Kazhani: Kur vjen dhe rri pak. (qesh)
Anri Sala: Siç e thashë, që në fillim që vij shpesh, por qëndroj pak. Energjia që ka në Tiranë… Pastaj kam përshtypjen se unë jam më pak atje, por jo vetëm prej kësaj. Njerëzit kur qëndrojnë gjithë kohën në një vend ndodh një lloj bukosjeje. Kjo ndodh jo vetëm me njerëzit në Tiranë, po mund të ndodhë edhe me njerëzit në Athinë, me njerëzit në Romë. Kështu që duke qenë në një vend papritur bëhemi më kritikë në lidhje me vendin. Kjo më ndodhi dhe mua në lidhje me Berlinin gjatë pandemisë. Për arsye reale konkrete, por edhe pak subjektive, në mënyrën sesi e ndjeva unë, u ndjeva shumë më shumë kritik ndaj Berlinit. Kuptova që ato vlera që unë i njihja Berlinit ishin jo vetëm në lidhje me qytetin, por edhe në funksion të faktit që unë lëvizja shumë midis Parisit, Berlinit apo edhe vendeve të tjera. Në atë ekuacionin e të qenurit në vende të ndryshme në të njëjtën kohë, Berlini kishte bukurinë e vet, atributet, cilësitë e veta. Në momentin që ishte vetëm Berlini për atë një vit apo një vit e gjysmë, fillova të kuptoj kush janë mungesat e Berlinit. Në këtë kuptim unë e mirëkuptoj fare mirë sa mungesa mund të ndjejnë njerëzit në Tiranë, por nga ana tjetër, nga ajo dinamika ime që iki dhe vij, ka një energji. Ka një lloj magme, ajo lënda që del nga vullkanet e cila është vërtet shumë interesante. Pastaj a arrin kjo të distilohet për të krijuar në drejtimin e kulturës, artit, një lloj cilësie edhe më të mirëfilltë, kam përshtypjen që ky është momenti kur kjo gjë nuk ka asnjë arsye pse mos të ndodhi. Është ai momenti i ebitam në këtë procesin ku kjo magma e përgjithshme do duhet të gjejë ato rrugët e veta në fushat e ndryshme. Shqipëria dhe Tirana edhe në lidhje me artin, me artistët, ndoshta janë pak qendra dhe ndoshta nuk janë mjaftueshmërisht të ndihmuara. Do të ishte më bukur që të kishte edhe më shumë, por prapë ato vende ekzistojnë dhe janë shumë më aktive sesa ishin pesë apo dhjetë vjet më përpara.
Mira Kazhani: Unë nuk dua që t`ia humb shansin publikut të këtij podcasti që të marrin një përgjigje nga ty, çfarë mendon për mënyrën sesi po zhvillohet Tirana, sesi po ndërtohet atje? Çfarë po të pëlqen shumë dhe çfarë është një gjë që ndoshta je kritik?
Anri Sala: Ka një zhvillim në raportin midis Tiranës, hapësirës publike dhe të qenurit modern që në mënyrë të padiskutueshme ka qenë një ngjarje shumë pozitive për Tiranën. Nëqoftëse do shohim Shkupin për shembull, mënyrën sesi politika për arsye të axhendës së vet, të idesë së krijimit të një identiteti dhe të nacionalizmit, ndryshoi një qytet i cili edhe prej fatkeqësisë së tërmetit të asaj kohe u rikrijua masterplani nga një arkitekt shumë i njohur i asaj kohe japonez. Kishte disa ndërtesa që u ndërtuan të arkitekturës brutaliste, gjëra vërtet me vlerë. Mënyra sesi politika i transformoi dhe i veshi duke i kthyer në ca ndërtesa neoklasike pa asnjë lloj vlere dhe pa asnjë lloj raporti me historinë. Në këtë kuptim, kur mendojmë se nga ku ka nisur Tirana dhe çfarë ka qenë dhe si ka qenë në vitet `90, mënyra sesi ka avancuar në planin e ndërtimeve, të arkitekturës, ka padyshim një hap shumë të madh drejt diçkaje që është bashkëkohore dhe që vetvetiu me kalimin e kohës do të krijojë një lloj edukimi të shoqërisë. Edukimi nuk ndodh vetëm nëpërmjet komunikimit verbal, por edhe nëpërmjet hapësirës ku jemi. Mbase biseda jonë nuk do të kishte qenë fiks kjo, nëse nuk do të ishim këtu, por do të kishim qenë në një hapësirë shumë më ndryshe. Natyrisht do kishim pasur të njëjtat mendime, por do ishte zhvilluar ndryshe. Hapësira është shumë e rëndësishme në mënyrën sesi ndodhin dhe zhvillohen raportet midis njerëzve. Në këtë kuptim, Tirana dhe ato pak vende nëpër të cilat kam kaluar nëpër Shqipëri ka pas një zhvillim shumë të madh. Tani a ka pasur tepër zhvillim, a është ndërtuar shumë, sikurse e dëgjoj shpesh dhe e kuptoj pse e dëgjoj shumë shpesh, a është ndërtuar shumë? Unë nuk jam specialist që të jap një mendim specialist. E vetmja gjë që mua më intereson është arkitektura dhe për mua janë dy gjëra shumë të ndryshme. Në lidhje me zhvillimin e qyteteve jo vetëm në Shqipëri, po kudo, nëqoftëse duam të kemi një lloj efikasiteti ndjeshmërie ndaj planetit, jemi të detyruar që të ketë një lloj indesifikimi të ndërtimeve, sepse kjo krijon edhe më pak harxhime dhe humbje në infrastrukturën që duhet për të lidhur njerëzit me vendet e punës. Indesifikimi i qyteteve ndodh kudo ku është e mundur apo ku qytetet do të marrin formë sot. Natyrisht kjo nuk ndodh me Parisin. Pastaj është ajo tema tjetër, a janë vende që duhet të ishin ruajtur? A ka vende në Tiranë? A më ka ardhur keq ku tek rruga ku kam jetuar ku kanë qenë gjithë ato vilat, rruga Brigada 8 apo si quhet, tek Kumi në atë kohë, që vilat u prishën aq herët, madje vazhduan të prishen deri vonë, deri tek shtëpia ku kam pas jetuar. A më duket absurde sepse nuk ka një gjë që ta mbrojë këtë gjë, të mbrojë atë që ka ngelur akoma? Po, jam dakord që më vjen keq që nuk mbrohen ato ndërtesa që mund të mbrohen. Po ama duhet menduar edhe për zhvillimin e qytetit.
Mira Kazhani: Mua më pëlqejnë artistët që e marrin rolin e intelektualit publik, sidomos kur janë edhe ndërkombëtar. Po i respektoj edhe ata që nuk kanë dëshirë të fusin hundët apo të merren me politikë, të mbajnë qëndrime dhe mesazhe të pastra. Është e drejta e çdo njeriu, sidomos e një artisti apo intelektuali të zgjedhë të shohë vetëm punën e tij edhe të mos ketë këtë interes. Ama në Shqipëri, sidomos kur je edhe vend i vogël, kapesh me thonj pas këtyre emrave të suksesshëm në botë dhe po ta vësh re, ndoshta do të bësh një film, ndoshta do të bësh diçka me artin tënd në të ardhmen, ka një situatë shumë delikate me Britaninë ku shqiptarët po ikin atje me gomone, përmes La Manche. Ka pasur shumë artikuj, replika madje edhe mes politikanëve reciprokë. Ka një diskutim të madh për këtë që po ndodh me shqiptarët. Kur e mendon gati si tre eksode: ambasadat `91-shi, `97-`-98-ta dhe sërish shqiptarët që ikin. A do donte Anri të futej në këtë diskutim të jepte një mesazh apo të mbante një qëndrim?
Anri Sala: Nuk e di a e kam ndjekur aq mirë sa do desha të dija, në mënyrë që të mos marrë përsipër të flas për diçka që shkon përtej njohurive të mia. Po me aq sa e kam ndjekur natyrisht këto janë më shumë një problem i politikës angleze për qëllime të brendshme të politikës. Fatkeqësisht, jo vetëm Shqipëria, por edhe vende të tjera vuajnë nga mënyra sesi përdoren si subjekte në momente të caktuara për arsye të politikave të caktuara. Sa herë që afrohen zgjedhjet, sa herë që një pozicion politik do të rifrymëzojë elektoratin e vet. Kam përshtypjen që ka shumë toksicitet që vjen nga kjo gjë. Gjëja e mirë është që ne në Shqipëri, qoftë individualisht, po edhe kam përshtypjen unë ndjesia kolektive, është që jemi në një vend shumë më të mirë në lidhje me njohjen e vetes, sesa ku mund të kemi pas qenë 20 vite më parë. Edhe atëherë nuk kishim arsye inferioriteti me thënë të drejtën, po një moment që jemi shumë më shumë objektiv me ç`ka jemi, çfarë do deshëm të ishim, kush janë mungesat po edhe kush janë ato gjëra që dimë që i kemi. Nuk biet pre më kaq kollaj për të qenurit thjesht një subjekt në kuzhinën e qëndrimeve të të tjerëve.
Mira Kazhani: Në disa artikuj që lexova për ju Anri, thonin që bën art pa politikë. Në fakt unë nuk mendoj kështu. Nuk jam dakord! “1395 ditë pa të kuqen” është një mesazh që ia kalon atyre diskutimeve politike dhe të bën shumë politikë, të ndërgjegjëson. Është një film që unë e kam parë para pak vitesh dhe më ka shoqëruar ndoshta për nja një javë dhe kam menduar shumë për Bosnjen, Sarajevën. Kam qenë shumë e vogël kur ka ndodhur lufta, ama përmes atij filmi, pata një ide më të qartë për luftën.
Anri Sala: Unë e ndjek shumë politikën. Madje edhe kur lexoj, jo vetëm për aktualitetin… Mua për shembull tekstet… në letërsi më intereson shumë sociologjia, politika, filozofia. Pra lexoj më shumë në këtë lëmë sesa romane apo fiction. Jam një person më shumë politik. Për të mos qenë shumë teorik, do jap dy shembuj të dy punëve, ose të paktën një pune që edhe pak e qartë për ku qenka politika në këtë punë. Në rastin e “1395 ditë pa të kuqe” është shumë e qartë që ajo çfarë i ndodh qytetit dhe personazhit kryesor që po përshkon rrugët e Sarajevës, ajo që po i ndodh muzikës që ajo dëgjon në kokë, që është patetike, Çajkovski, diçka po i ndryshon, po i ndodh. Ajo çfarë po i ndodh është rreziku apo është të qenurit në çdo moment që snajperët mund të qëllojnë. Pra impakti i një situate gjeopolitike mbi ditën apo jetën e përditshme të njerëzve. Po në një rast që është shumë më pak e qartë është filmi “Ravel Ravel”. Në “Ravel Ravel” unë kam xhiruar dy pianistë që luajnë secili me një orkestër koncertin për Dorën e Majtë të kompozuar nga Ravel, për dikë që quhej Paul Wittgenstein, vëllai i Ludwig Wittgenstein, që vinte nga një familje shumë e pasur vjeneze. Ishte një pianist me shumë talent, por humbi dorën e djathtë në Luftën e Parë Botërore, në frontin Austro-Hungarez me Rusinë. Ngaqë nuk deshi të hiqte dorë nga të qenit pianist kur u kthye, me mundësitë e tij financiare, iu ofroi kompozitorëve më të njohur të asaj kohe, Ravel, Prokofiev, Hindemith e shumë të tjerëve, të kompozonin koncerte për dorën e tij të majtë. Kjo gjë mund të duket thjesht sa interesante, por është fakt që repertori për muzikën e majtë për piano u rrit shumë në intervalin midis Luftës së Parë Botërore dhe Luftës së Dytë Botërore. Ishte pikërisht në Luftën e Parë Botërore që pati dëmet më të mëdha fizike mbi njerëzit për nga mënyra e teknikave të luftës. Mënyra e të qenurit shumë më afër njëri-tjetrin në llogore. Ky lloj handikapimi që i ndodhi trupit shumë shpesh humbja e dorës së djathtë, sepse ishte edhe dora më e ekspozuar pati një ndikim sesi repertori për muzikën e majtë u rrit kaq shumë. Flasim edhe për një moment kur në atë kohë teknikat e regjistrimit nuk ekzistonin ende në mënyrë të përhapur. Pra shumica e njerëzve që donin të dëgjonin muzikë, duhet ta luanin vetë, ta performonin vetë, ose me miq e me shokë.
Mira Kazhani: Ah sa bukur që ka qenë!
Anri Sala: Atëherë nëse doje të dëgjoje muzikë, duhet ta luaje. Të luajturit piano ishte shumë më popullore. Nuk ishte një diçka elitare. Ishte shumë më shumë e njerëzve. Mënyra sesi Lufta e Parë Botërore, një gjëmë e tillë për njerëzimin, si të tërë, por edhe për ata individë që humbën pjesë të trupit, mënyra sesi kjo përçohet në krijimin e një repertori kaq të pasur për dorën e majtë, natyrisht që është politike. Është politike mënyra sesi një eveniment, një gjëmë historike si ajo luftë, ndikoi në repertorin muzikor. Ndikoi edhe mënyrën sesi njerëzit arritën të negocionin, ta jetonin jetën e tyre me mangësitë që iu solli lufta. Pra nuk është thjesht një koncert. Kështu është mënyra sesi ka evoluuar puna ime. Në kuptimin që politika nuk është më në pjesën më të dukshme të punës, por ajo është gjithmonë pjesë e metabolizmit të punës time në mënyrë shumë të qartë, sikurse edhe shembulli që thashë. Dua të them që fakti është që jetojmë në një periudhë ku është bërë gjithmonë e më shumë e rëndësishme për artistët, fatkeqësisht, për punët e artit, propozimet që bëhen, duhet një lloj qartësi mesazhi. Kjo qartësi mesazhi që në fakt vjen më shumë nga politika se gjuha politike ka nevojë për një lloj qartësi mesazhi dhe që është totalisht shumë e nevojshme. Po ama në art dhe në kulturë nuk është lëmi ku duhet kërkuar qartësia e mesazhit, sepse nuk është lëmi i mesazhit. Është lëmi për të krijuar eksperienca të përbashkëta, të cilat në mënyrë individuale mund të krijojnë reflektime të gjithsecilit. Nuk ka nevojë për një qartësi mesazhi e ngjashme me atë të politikës. Fatkeqësisht kjo po ndodh në art.
Mira Kazhani: Si e sheh jetën tënde në të ardhmen? E ardhmja ndoshta është tani. Në çdo moment është e ardhme në fakt…
Anri Sala: Nuk kam plane afatgjata strategjike. Jam dikush që qoftë në mënyrën sesi gjej idetë e reja e lë shumë në mënyrë intuitive të avancoj, të ecë përpara. Jam në një moment kur po kaloj shumë kohë midis Berlinit dhe Parisit. Jo vetëm për arsye të punës, por Parisi është një moment nga ana kulturore, nga ana sociale që ka marrë një lloj lulëzimi pas pandemisë. Kjo është shumë e ndjeshme nga njerëzit që jetojnë në vende të tjera. Qoftë unë për shembull që jetoj në Berlin. Po ta krahasosh me Berlinin… Po edhe gjatë tetorit, nëntorit, në Paris ka pasur edhe shumë evenimente, siç kanë qenë këto panairet. Ka pasur shumë njerëz publikë që kanë ardhur nga New York, nga Londra dhe është një fjali që dëgjohet shumë shpesh. Ka një lloj lulëzimi, një lloj pështjellimi në kuptimin pozitiv të kulturës në Paris. Ka ca xixa që nuk po ndodhin në kryeqytete të tjera pas daljes nga pandemia, për arsye të ndryshme. Për t`iu kthyer edhe njëherë Brexit-it dhe Londrës…
Mira Kazhani: Shkon gjuha tek politika gjithmonë.
Anri Sala: Ato janë probleme që i kanë krijuar vetë, sepse fakti që Londra nuk po zgjohet pas pandemisë me këtë lloj ndjesi jete kulturore, por edhe të përditshme që ka Parisi, natyrisht që nuk ka lidhje fare me shqiptarët apo me Shqipërinë.
Mira Kazhani: Ndërtesa e bursës është aq e madhe dhe aq e bukur sa kur e pamë në fillim, të duket: Si mund ta pushtojë një njeri i vetëm?! Po një artist e bën. Një njeri jo.
Anri Sala: Nga njëra anë është muze, por ka një arkitekturë që është atipike për një muze me përjashtim të katit të parë ku ëstë koleksioni, ku galeritë ngjajnë më shumë me mënyrën si ngjan një White Box, një galeri etj. Vende të tjera, pra pjesa që është më e rëndësishme këtu rotonda është shumë atipike. Kjo korrespondon me fizioniminë e ndërtesës kur ajo është ndërtuar për 100 vjetorin e Revolucionit Francez në atë kohë, në shekullin e XIX, që ishte bursa e komercës. Si do i themi neve në shqip?
Mira Kazhani: E tregtisë.
Anri Sala: Bursa e tregtisë… në fakt ka një pikturë shumë të madhe murale që është shumë e rëndësishme, sepse ajo është restauruar. Është një pikturë në fakt shumë problematike nga ana politike, sepse në atë kohë gati 200 vjet përpara, tregon raportin e Francës me botën nëpërmjet tregtisë, nëpërmjet ekspeditave, nëpërmjet eksplorimit, por edhe nëpërmjet përdorimit të botës. Kjo duket shumë në pikturë. Piktura fillon nga veriu me Rusinë dhe shkon nga Ballkani, duket pak Mesdheu, Adriatiku besoj, kalohet në Afrikë pastaj kalohet në Azi dhe në Amerikën Latine. Është një pikturë shumë problematike që në mënyrë totalisht naive në atë kohë tregonte botën ashtu siç ishte në atë botëkuptim dhe konceptim sesi mund të duheshin përdorur marrëdhëniet. Natyrisht në momentin ku jemi sot, fatmirësisht që ka një lloj emancipimi të shoqërisë, që e bën raportin tonë me këtë picture shumë më kritik. Po ama është edhe vlerë në Europë që ndryshe nga Amerika që një gjë e tillë restaurohet dhe bëhet pjesë e kritikës, më shumë sesa të ishte mbuluar për të refuzuar për t`u ballafaqur me këto probleme. Do ishte diçka shumë më puritane raporti me këtë në Amerikë dhe besoj që mënyra sesi nuk i fshihet, nuk i iket angazhimit intelektual me arte fakte apo me vepra arti, monumente, ato janë atje edhe për të kujtuar atë çfarë është shoqëria njerëzore sot. Me të mirat, por edhe me të këqijat që do s`do kemi kaluar nga ajo trajektore që kemi kaluar. Më duket që në Europë është një raport shumë më i shëndetshëm me imazhet, me monumentet, me ato që kemi trashëguar. I detyron njerëzit që të jenë edhe më kritikë, sepse në momentin që ke një referencë të dukshme, je i detyruar të pozicionohesh në mënyrë më të qartë dhe transparence me këtë referencë. Në momentin që hiqet referenca për arsye të “political correctness”, siç ndodh shumë shpesh në anën tjetër të Atlantikut, atëherë është e pamundur për të zhvilluar një dialog kritik me këto referenca kulturore. Për t`u rikthyer tani prapë tek ndërtesa, kjo pikturë, kjo rotondë (Rotunda), fakti që vjen ndriçimi nga sipër, nga kupola e bën këtë muze edhe një hapësirë publike gati gati. Shumë njerëz vijnë ta vizitojnë këtë vend edhe prej ndërtesës. Zë një vend të rëndësishëm në Paris. Një ndërtesë që ishte e mbyllur për një kohë shumë të gjatë, pa përdorur dhe që u rihap pak a shumë me pandeminë para dy vitesh. Është një pol i ri për kulturën në Paris. Është një hapësirë shumë e madhe. Për shembull si artist për të okupuar rotondën nuk është e thjeshtë, sepse duhet të gjesh atë raportin e duhur të shkallës, midis hapësirës që okupon, me çfarë e okupon, kush do të jenë dimensionet. Për rotondën unë përzgjodha këtë punë që është edhe puna më e vonë që kam bërë që quhet “Time no longer”…
Mira Kazhani: E “pakohë” në shqip ndoshta e përshtatur…
Anri Sala: E pakohë, nuk ka më kohë, kohë s`ka më… ku prezantoj në një ekran shumë të madh që merr të njëjtëj formë si muri i Tadao Ando-s që e ka rikostruktuar këtë ndërtesë. Është pamja për 12 minuta e një skene ku një gramafon, një pllakë gramafoni është duke luajtur një pjesë muzike në kushtet e mungesës së gravitetit dhe kjo ndodh në një nga hapësirat e stacionit ndërkombëtar hapësinor. Mënyra sesi unë e konceptova këtë punë që të jetë në atë vend, është që të duket jo vetëm si një film, por edhe si një skulpturë. Prandaj edhe ka atë formë që duket sikur ka rënë si një lloj meteori nga qielli për të zënë atë vendin e vet atje, si një objekt që vjen nga diku tjetër, nga e ardhmja. Në filmin “Time no longer” është një skenë ku nuk ka ndonjë dramacitet të madh, por ka një mungesë të qartë të pranisë njerëzore në stacionin ndërkombëtar. E vetmja gjë që na kujton një lloj ndjeshmërie njerëzore është ky gramafoni që po luan muzikë dhe ku kemi gjilpërën, krahun e gramafonit që atëherë kur mundet, luan këtë muzikën. Shpeshherë për arsye të mungesës së gravitetit e humb kontaktin me pllakën. Muzika që luan e kam përzgjedhur nga një pjesë e Olivier Messiaen, një kompozitor shumë i njohur francez, i cili e ka kompozuar këtë pjesë kur ishte i burgosur në një kamp gjerman, si ushtar francez i asaj kohe, gjatë Luftës së Dytë Botërore, në 1941-shin. E ka kompozuar jo për instrumente që kishte ai në kokë, por për ata njerëz të burgosur me të që ishin muzikantë. Pra e kompozoi për katër persona që ishin atje dhe instrumentet përkatëse që ata mund të luanin, më shumë sesa për katër instrumente universale që pastaj do gjejmë kush do t`i luajë. Kjo është një gjë që më interesoi shumë dhe që është pjesa më e njohur ndonjëherë e shkruar në kushtet e të qenurit i burgosur, i kapur në një situatë. Në këtë rast në një situatë politike siç ishte Lufta e Dytë Botërore. Ka një lidhje dhe me historinë e Ronald McNair. Ronald McNair ishte një astronaut afro-amerikan, i cili ishte edhe saksofonist. Do të kishte qenë njeriu i parë në histori që do regjistronte një vegël muzikore në hapësirë, në kushtet e mungesës së gravitetit. Po fatkeqësisht dita që do të ndodhte regjistrimi është edhe dita famëkeqe e shpërthimit të Challenger, pra dita e shpërthimit në hapësirë. Ishte pjesë e ekipit të gjashtë personave që humbën jetën në ato minutat e para kur anija u hodh, kur po ngjitej. Regjistrimi nuk ekziston dhe unë nuk desha që të regjistroja atë që duhet të kishte ndodhur, se ajo nuk ndodhi dhe duke përzgjedhur muzikën e Messiaen, muzikën e një personi tjetër që ishte i kapur në një hapësirë, në këtë rast në një kamp, në një burg, që të bëhej muzika e kësaj skene që nuk ndodhi ndonjëherë. Po që të sjellë tek Ronald McNair astronauti i cili si çdolloj astronauti tjetër, në ato momente që je në hapësirë, është edhe një lloj izolimi shumë i madh. Jemi rob e një teknologjie që është sa e avancuar, po aq edhe fragile.
Mira Kazhani: A ka gjëra të thjeshta gjatë një dite që të pëlqen t`i bësh? Ke një rutinë? Ke disa gjëra të zakonshme që të ngrohin zemrën?
Anri Sala: Janë gjëra që na ngrohin zemrën, por që në njëfarë mënyre kur i përcjell kështu si informacione mbase nuk ngrohin zemrën e askujt. Ngaqë udhëtoj shumë dhe jetoj në vende të ndryshme, rutina gjithmonë më ndryshon. Kështu që kam rutina sipas vendeve. Kur jam në Berlin, kur jam në shtëpi… Gjëja e parë që më ngroh është kafja e parë e mëngjesit. Në vende të tjera për shembull në Tiranë është momenti kur zbres poshtë dhe kur pi kafen atje. Kur jam në vende të tjera e kam shumë qejf krijimin e rutinës. Për shembull kur e di që po instaloj një ekspozitë në një qytet tjetër, kam shumë dëshirë kur gjej dy-tre vende që më pëlqejnë dhe i ripërsëris. Kaloj në ato vende gjatë një apo dy javëve që instaloj ekspozitën. Fakti që kam shumë pak rutinë, bën që të krijoj mini rutina në vende të ndryshme. Pastaj një gjë që e kam vërtet shumë qejf, është kur jam në Berlin kam shumë bimë, qoftë në tarracë, qoftë brenda dhe kam një raport…
Mira Kazhani: Me lulet
Anri Sala: Përgjithësisht preferoj bimët pa lule.
Mira Kazhani: Nuk të pëlqejnë lulet?
Anri Sala: Më pak se bimët. Po më pëlqen shumë drejtimi që mund t`i jepet. Ky është një moment që jam edhe me veten, edhe me të qenurin në shtëpi, midis dy udhëtimeve.
Mira Kazhani: Jeton vetëm? Jeton me dikë në Berlin?
Anri Sala: Aktualisht vetëm. Edhe kur kam qenë në marrëdhënie, ka qenë marrëdhënie në distancë.
Mira Kazhani: Ke plane për martesë, familje, fëmijë?
Anri Sala: Ma ke pas bërë këtë pyetje një herë tjetër më përpara edhe s`ka ndryshuar në përgjigje.
Mira Kazhani: Je shumë hermetik për jetën personale, nuk të pëlqen të flasësh.
Anri Sala: Po është e vërtetë. Mënyra sepse unë mund të jem interesant për një publik është nëpërmjet punës time. Sikurse jam interesant për publikun në Paris, jo nëpërmjet vetes, por nëpërmjet punës time. Kështu që është e njëjta gjë. Do doja shumë që atë kuriozitet që njerëzit kanë ta mbanin në lidhje me punën time. Se atje ka diçka për të njohur, për të përfituar, për të gjetur, për të shijuar. Jo tek jeta ime personale. Besoj kjo është e vërtetë për çdo individ i cili e shpreh veten nëpërmjet asaj që bëjnë.
Mira Kazhani: Po, por kjo ndodh kaq pak tashmë. Tani po e kuptoj… Se u përpoqa të kërkoj nëse kishe Instagram. Rrjete sociale kam përshtypjen që nuk ke fare, asgjë?
Anri Sala: Jo. Nuk kam asnjë nga këto.
Mira Kazhani: Jetojmë në kohën kur postohet vetja nga mëngjesi deri në darkë. Çfarë mendon për këtë?
Anri Sala: Në mënyrë totalisht gati-gati organike, ky është një drejtim që nuk më intereson. Fatkeqësisht kjo ka impaktin e vet në mënyrën sesi ne e shohim botën, sesi shohim të tjerët. Kjo ndihet edhe në ekspozita. Për shembull, nëse më përpara të imagjinuarit e një ekspozite ishte ose duke shkuar për ta parë, pra për të bërë eksperiencën, ose do të ishte duke lexuar një artikull që mund të ishte shkruar, tani me Instagramin, jepet përshtypja që njerëzit që shohin një imazh në Instagram, kanë ndjesinë që kanë parë ekspozitën apo kanë parë veprën e artit. Kjo më duket shumë problematike. Po është pjesë e realitetit ku jetojmë, i cili a do të vazhdojë të zhvillohet në këtë mënyrë apo do të ketë një moment kthjellimi, që e shpresoj. Nuk jam këtu për ta kritikuar në mënyrë të veçantë. Natyrisht nuk jam i ndikuar. Nuk më intereson. Ndaj edhe nuk ke gjetur Facebook apo… Po me thënë të drejtën ka zhvillime të tjera që janë interesante. Për shembull podcastet. E ndjeva shumë edhe gjatë pandemisë. Fakti që arrin të dëgjosh diskutime nga më interesantet. Unë mbase ngaqë isha një pjesë të madhe në Berlin, flas pak gjermanisht, jam shumë më afër frëngjishtes. Dëgjoja shumë podcaste të France Culture. Është edhe një mundësi tani për të njohur, për të pasur akses në bashkëbisedime vërtet shumë interesante, mbi subjekte shumë interesante që fillojnë nga kultura, historia, ekonomia, natyrisht politika. Pra ky lloj dixhitalizimi i kulturës ka të mirat e veta, por ka edhe natyrisht gjithë atë pjesën toksike të vetën dhe pastaj varet nga individi të bëjë zgjedhjet e veta.
Mira Kazhani: Faleminderit Anri Sala!